अम्बेडकरका तीन कुरा

               संदर्भ: ५७औं अम्बेडकर पुण्यतिथि 

सन् १९४९ नोभेम्बर २५ । भारतीय संविधानका जनक भीमराव अम्बेडकर तत्कालिन संविधानसभालाई आफ्नो अन्तिम सम्बोधन गर्दै थिए । त्यस अवसरमा उनले गरेका थुप्रै अर्थपूर्ण कुराहरुमध्ये मुख्यतः तीन कुराहरुको चर्चा लामो समयसम्म भइरहेको र भइरहने छ । आजको नेपालमा धेरै अघिका ती अम्बेडकर कुराहरु झन् बढी प्रासांगिक बनीआएका छन् ।

पहिलो, उनले हिंसात्मक राजनीतिलाई परित्याग गर्न आह्वान गरे । फिरंगीहरुको उपनिवेश बनेर रहनुपर्दा सडकमा निस्कने हाम्रो अधिकार थियो, अम्बेडकरले भनेथे, सायद बन्दूकै भिर्नु पनि हाम्रो अधिकार थियो । तर आज जमाना फेरिएको छ । स्वतन्त्र, सार्वभौम र लोकतान्त्रिक आजको भारतमा कुनै पनि गैरसंवैधानिक बाटाहरु सर्वथा अस्वीकार्य छन् । न्यायका निम्ति कानूनका बाटाहरु चौडा भएका बेला कानून हातमा लिन खोज्नु अराजकता हो, स्वतन्त्रता होइन- उनले स्पष्ट भनिदिए । अरुन्धती रोयहरुलाई असहमति जनाउने ठाउँ जति पनि छ । जमाना फेरिएको हाम्रोमा पनि उहिल्यै हो । तर तरुण दल, स्वयंसेवक ब्यूरो र यूथ फोर्सजस्ता अर्धसैनिक दस्ताहरु उमार्न हाम्रा नागरिक दलहरुलाई भ्याईनभ्याई छ । छापामा तिनका हर्कतहरु आजभोलि धेरै भो छापिएका छैनन् र ती सुस्ताएका झैं सुनिन्छन्, तर ढुक्क भए हुन्छ तिनका हर्कतहरु मिडियाका आँखामा छारो हाल्दै अविराम जारी छन् । मूल राजनीतिक नेतृत्वले नै हिंसालाई आफू फैलने अस्त्र बनाएर गुण्डाराज स्थापना गर्नपट्टि लागेपछि 'नयाँ नेपाल' जन्मेको हो । कुनै टाउके नेता छैन यहाँ, जसको उठबस कुनै डनसँग नहोस्, कुनै हतियार माफियासँग नहोस्, कुनै तस्कर गिरोहसँग नहोस् । परिणाम छोटा राजनहरुको क्रिडाभूमि बनेको छ मुलुक । मिलन चक्रे र दिपक मनांगेहरुको गोजीमा अटाएको छ सुरक्षा संयन्त्र । जोरी खोज्यो कि त रमेश खरेलको हाल ।

अम्बेडकरको दोस्रो घतलाग्दो कुरो थियोः व्यक्तिपूजाको । धर्मकर्ममा लागेकाहरुले त मूर्तिपूजा गर्छन्, आआफ्ना भगवानलाई ढोग्छन्; यो धर्ती छोडेपछि मोक्ष प्राप्त गर्ने लालसा हुन्छ उनेरुको । अम्बेडकर भन्छन्- तर राजनीतिमा भक्ति भनेको पतनको बाटो हो जसले अन्ततः अधिनायकवादमा पुर्याउँछ । यति भनिसक्दा नेपाली राजनीतिका शक्तिपुरुष प्रचण्डको याद किन नआओस् । उनको जति देवत्वकरण सायदै अरु कसैको भएको होला यो मुलुकमा । एक त कम्युनिष्ट पार्टीको लेपन, त्यसमाथि 'भूमिगत काल' भन्दै नेतृत्वको केन्द्रीकरणका नाममा हुनुसम्मको प्रचण्डपूजा गर्न लगाइयो त्यहाँ । जुनसुकै कार्यक्रम होस्, माक्र्स, लेनिनकै तहमा प्रचण्डको फोटो झुण्ड्याउनुपर्ने, लेख लेख्दा पनि प्रचण्डको कोटेसन उद्धरण गर्नुपर्नेदेखि लिएर मार्गनिर्देशक सिद्धान्तका रुपमा प्रचण्डपथ बनाउनुपर्नेसम्मका घटनाहरु प्रचण्डको उग्रव्यक्तिवादका द्योतक  हुन् । खुला राजनीतिमा आइसकेपछि त झन् प्रचण्डको सत्ता र शक्तिमोह बच्चाले पनि बुझेको कुरा हो । भैंसीपूजा गर्ने 'नास्तिक' प्रचण्डले आफूलाई हरतरहमा देवताका रुपमा प्रोजेक्ट गर्न रहर गर्नु उनले समातेको पतनको बाटो हो । जेरीझैं जेलिएको राजनीतिका गाँठा सुल्झाउन उनको भूमिकाको केन्द्रियतालाई नकार्न सकिन्न, तर हरेक संगीन मुद्धालाई आफ्नो व्यक्तिगत नाफाघाटाको आलोकमा हेर्ने प्रचण्ड चस्मा चाँडै नफेरिने हो भने त्यो अन्ततः सर्वहाराको अधिनायकत्वका नाममा प्रचण्डको हिटलरीकरण हुने असफल प्रयत्नमा टुंगिने छ । युद्धको ज्वालामुखीबाट निस्केको प्रचण्डले त्यो हदको मूर्खता गर्लान् भनेर मलाई पत्याउन भने मन लाग्दैन । बाबुराम भट्टराइको देवत्वकरणले सिकाएको पाठ प्रचण्डले मात्रै किन, हामी सबैले आत्मसात गर्नुछ ।

अम्बेडकरको अन्तिम कुरा थियो: राजनीतिक प्रजातन्त्रको आधार भनेकै सामाजिक प्रजातन्त्र हो । अर्थात् सामाजिक प्रजातन्त्रको बलियो जगबिना राजनीतिक प्रजातन्त्रको जग बलियो हुनसक्दैन । आजको नेपालमा पनि भोट हाल्न पाउने, बोल्नलेख्न पाउने राजनीतिक प्रजातन्त्र त छ । तर जनतामैत्री सामाजिक प्रजातन्त्र छैन । स्क्यान्डिनेभियन मोडेलको लोककल्याणकारी राज्य त परैको कुरा भो, बीपीले परिकल्पना गरेको 'प्रत्येक नेपालीलाई कम्तीमा आफ्नोजत्तिको हैसियतमा पुर्याउने' सपना पनि मेलम्चीजस्तै अलपत्र पर्यो । भारतमै पनि अकबेडकरको भाषणले ६ दशक कटाइसक्दा पनि सामाजिक प्रजातन्त्रको जग बस्न सकेको छैन । आर्थिक विकास चरमचुलीमा पुगिसक्दापनि नक्सलवादीहरु घटेका छैनन् । बेलाबेला दन्तेवाडाहरु जलिरहेका छन्, जन्तरमन्तरले आक्रोस पोख्न छाडेको छैन । नेहरु र बीपीको  समाजवाद विश्वबैंकसँग सट्टापट्टा भएको छ । औपचारिक प्रजातन्त्र फस्टाएको छ, त्यसको ठेक्का लिएका टाउकेहरुलाई हिउँदमा पनि दशैं नै लागेको छ । उता सामाजिक प्रजातन्त्र भने खोक्रिएको खोक्रिएकै छ, निम्न र मध्यमवर्गीय गरिखानेहरु ख्याउटिएको ख्याउटियै छन् ।