छाउपडीले निम्त्याएको मानसिक विक्षिप्तता

(First published in सेतोपाटी)

अछाम जिल्लाको सदरमुकाम मंगलसेन नगरपालिका बस्ने १४ वर्षकी कमला ढुंगाना (नाम परिवर्तन) स्थानीय स्कुलमा कक्षा ८ मा पढ्दैछिन् | हालैको एक दिन दिउँसो १ बजेतिर कमला मंगलसेनस्थित जिल्ला अस्पताल ल्याइएकी थिइन् | एक्कासी पेट दुख्ने, हातखुट्टा बाउँडिने, घाँटी थिचिएजस्तो हुने, घरीघरी मुर्छा परेजस्तो हुने भएपछि आत्तिएर सोही स्कुलमा कक्षा १० मा पढ्ने उनकी दिदीले ल्याएकी थिइन् उनलाई अस्पताल | हामीले समस्या बुझ्न खोज्दा उनी केही पनि बोलिनन् तर हाम्रो कुरा भने बडो ध्यानपूर्वक सुनिरहेकी थिइन् | स्वास्थ्य परीक्षणका साथै अस्पतालमा उपलब्ध सामान्य ल्याब जाँचहरु गर्दा कुनै खराबी पाइएन | अन्ततः अंग्रेजीमा ‘कन्भर्सन डिसअर्डर’ भनिने एक प्रकारको मानसिक समस्याबाट उनी पीडित रहेको बुझ्न खासै समय लागेन |

कारण छाउपडी गोठ

कमलालाई अस्पताल ल्याइपुर्याउने उनकी दिदीलाई सोध्दा उनको अहिले रजस्वला  भइरहेको भन्ने कुरा थाहा पाइयो | हुनत रजस्वला आफैंमा प्राकृतिक कुरा हो, जुन प्रजनन उमेर समूहका हरेक महिलामा हर्मोनहरुको उतारचढावका कारण हरेक महिना हुने गर्छ | तर अछामलगायत सुदूरपश्चिममका पहाडी भेगमा योसँग जोडिएर आउने छाउपडी गोठले यसलाई अस्वाभाविक ढंगले त्रासदीपूर्ण बनाएको छ |

छाउपडी गोठमा बस्दा महिलाहरु बलात्कारलगायत विभिन्न खाले हिंसाको सिकार भएका, सर्प र अन्य जंगली जनावरको आक्रमणमा परेका, चिसोले कठ्याङ्ग्रिएर मरेका समाचारहरु नौला होइनन् | छाउपडीमा बस्दा भोग्नुपर्ने सम्भावित यही त्रासदीबाट कमलामा तीव्र डर, चिन्ता अनि तनाव उत्पन्न भयो जसको विष्फोट भयो- ‘कन्भर्सन डिसअर्डर’ का रुपमा | उनकी दिदीका अनुसार अविवाहित किशोरीलाई रजस्वला शुरु भएको सात दिनसम्म अनि विवाहित ‘आइमाई’ लाई पाँच दिनसम्म घरभित्र छिर्न सख्त मनाही छ – यही हो रे यहाँको अघोषित नियम | यसप्रकार कमला सात दिनसम्म आफ्नै घरभित्र छिर्न अयोग्य थिईन् | माघको यो कठ्यांग्रिदो जाडोमा छाउ भएकै कारण गोठमा बन्दी हुनुपर्ने नियतिले यी भर्खरकी किशोरीको आत्मसम्मानमा हुनसम्म ठेस पुग्यो | तर ‘म गोठमा बन्दी बन्दिन’ भन्नसक्ने हिम्मत उनमा थिएन | उनकी दिदी पनि छाउ भएको बेला त्यसैगरी गोठमा बसेको उनले देखेकी थिइन् | उनकी आमाको कथा पनि भिन्न थिएन |

भन्न वा गर्न चाहेको कुरा अभिव्यक्त गर्न नसकेपछि गुम्सिरहेको कुरा कतै न कतैबाट बाहिर आउनु त थियो नै | कमलाका हकमा त्यो यही एकप्रकारको मानसिक विकारका रुपमा बाहिर आयो | हामीले उनलाई सोध्यौं- ‘बहिनी, तिम्रो छाउ शुरु भएको हो ?’ उनी मुन्टोसम्म हल्लाउँथिन्, तर बोल्ती भने बन्दप्राय: नै थियो | हामीले उनलाई सात दिनसम्म अस्पतालमै भर्ना गर्ने निर्णय गर्यौं ताकि उनी गोठमा बस्नु नपरोस् अनि गोठमा बस्नुपर्ला भन्ने तनाव र त्यो तनावबाट सिर्जित हुने ‘कन्भर्सन डिसअर्डर’ बाट मुक्त हुन सकून् | अस्तिमात्र सात दिन पुगेसँगै उनी अस्पतालबाट ‘डिस्चार्ज’ भइन् | सातौँ दिनका दिन उनी आफैंले हामीसँग डिस्चार्जका लागि अनुरोध गरेकी थिइन् | तर त्यो दिन पनि उनी हामीसँग धेरै खुलिनन् |   

कमलाकी दिदीसँग कुरा गर्दा एउटा कुरामा भने ढुक्क भइयो- स्कुल जाने यी किशोरीहरुलाई राम्रोसँग थाहा छ कि रजस्वाला भएको बेला यस्तो गोठमा बस्नुहुन्न भनेर | उनीहरुलाई भलिभाँती यो पनि थाहा छ कि यस्तो बेलामा सरसफाईमा बढी ध्यान पुर्याउनुपर्छ अनि प्रशस्त मात्रामा पोषिलो खानेकुरा खानुपर्छ भनेर | तर थाहा हुँदाहुँदै पनि उनीहरुलाई गोठमा नगई सुखै छैन | समाजले मात्रै होइन, आफ्नै घरपरिवारले जबर्जस्ती गर्छ | त्यसैले जहाँ देउता रिसाउँछन् र अनिष्ट हुन्छ, त्यसैले परापूर्वकालदेखि मान्दै आएको कुरालाई सहरका मान्छेले भाषण गर्दैमा रोक्न मिल्दैन भन्ने जबर्जस्त मान्यताले घर गरेको समाज छ, त्यहाँ कमलाकी दिदी र उनको पुस्ताका किशोरीहरुले बुझेर मात्रै पुगेको छैन, कमलाको आमा र हजुरआमा पुस्तालाई पनि बुझाउनु छ |

घोषणाहरुमा त धेरै गाविसहरु समेत छाउपडी गोठमुक्त भइसकेका छन् | तर सदरमुकामकै एक स्कुले किशोरीको यो हाल देखेपछि हामीले अस्पतालमा भर्ना भएका अरु सबै महिलाहरुलाई एकै प्रश्न सोध्यौं- ‘के तपाईं रजस्वलाको बेला छाउपडी गोठमा बस्नुहुन्छ ?’ उत्तर पनि सबैको एकै थियो- ‘डाक्टरलाई के ढाँट्नु, हामी त बस्छौं हजुर’ ! किन बस्नुहुन्छ त त्यस्तो नारकीय खोरमा भनी प्रतिप्रश्न गर्दा सबैसँग केही न केही बहाना थियो | एउटीले भनिन्- एकचोटी त म ‘आ, जे पर्ला’ भनेर छाउ भएको बेला पनि घरमै बसें | तर त्यसको दुई दिनमै बाघ आएर हाम्रो बाख्रो लग्यो | अनि सासु रिसाएर ‘तँ गोठमा नबस्दा देउता रिसाएर यस्तो भएको हो’ भनेपछि म पनि डराएर अरु के के अनिष्ट हुने हो भन्दै अर्कोपालिदेखि फेरि गोठमै बस्न थालें | यस्तै (कु)तर्क सबैसँग थिए | स्यालले कुखुरो खाइदेको, बच्चा बिरामी परेको आदि | फलानोले नमान्दा उसको यो दुर्गति भयो, ढिस्कानोले नमान्दा त्यसको यो बेहाल भयो, उनीहरुसँग सुनाउनलाई किस्साहरुको कमी थिएन |

पूर्वका ठाउँहरुमा त यस्तो मान्दैनन् क्यारे, त्यहाँका देउता पनि रिसाएका छैनन्, झन् तिनै ठाउँहरु कहाँ पुगिसके, तपाईंहरु भने देउता रिसाउलान् भन्दै बस्नुस् भन्दै हामी केही झोक्किंदा एकजना अधबैंसे महिला धारे हातले छ्याक्क हावा तास्दै कुर्लिन् - अरुले घोडा चढे भन्दैमा हामीले धुरी चढ्न सुहाउँछ कहीं, नहुने कुरा गर्छौ तमी पनि ! म बक्क परें | मेरो ताल देखेर उनले मलाई सम्झाइथिन् - देउतालाई रिसाउन दिनुहुन्न | देउता रिसाइहाले भने त तमी पनि फुस्स मर्न के बेर ?

हरे देउता ! देउता पनि कतै माथिबाट यो सब देखेर बक्क परिरहेका होलान् |

समाधान के ?

निसन्देह मान्छेको सोचमा परिवर्तन | हो, यो समयसँगै हुने कुरा हो | नयाँपुस्ताका किशोर-किशोरीहरुमा यो भइसकेको पनि छ | तर शनै:शनै हुने प्रक्रिया हो, आफैं भइहाल्छ नि भनेर हामीलाई हात बाँधेर बस्ने सुविधा भने पक्कै पनि छैन | आ-आफ्नो ठाउँबाट मानिसको त्यो पुरानो सोच बदल्ने काममा लाग्नुपर्छ | उदाहरणका लागि मिडियाले जनचेतना फैल्याउने काम गरेकै छ, यसलाई अझ घनिभूत ढंगले अघि बढाउनुपर्छ | हाम्रो बुवा पुस्ताले पनि कुरोको चुरो बुझेको त छ तर कहिलेकाहीं बाघ कराउनु र बाख्रा हराउनुको संयोगलाई नबुझेर ‘होइन, साँच्चै देउता रिसाएकै हुन् कि, कतै यो मान्नैपर्ने रिती पो हो कि’ भनेर उनीहरुको मनमा पनि डरको बादल मडारिन्छ | बाजेपुस्ताको त कुरै नगरौं, यो हाम्रो धर्मसंस्कृति हो, यसलाई हरहालतमा मान्नुपर्छ भन्नेमा उनीहरु दृढ छन् | तर खुसीको कुरा- कमलाको पुस्ता प्रष्ट छ | उसलाई यो कुरीति नै हो भन्नेमा कुनै सन्देह छैन | यो प्रथाले गर्दा महिलाहरु पछि परेका छन् त्यसैले यसलाई जरैदेखि उखेलेर फाल्नुपर्छ र यसो गर्दा कुनै देउता रिसाउँदैनन् भन्नेमा उनीहरु एकदमै सचेत छन् | कमलाकी दिदीलाई उदाहरण बनाएर भन्न सकिन्छ- छोरीलाई शिक्षा दिएर मात्रै यो मानसिकतामा पुरा परिवर्तन ल्याउन सकिन्छ |

अर्को उदाहरणका रुपमा कमलाका आमाबुवा ठीक त्यहीबेला ज्वरोले थला परेर घरबाट अलिक टाढाको गाउँमा धामीलाई देखाउन गएका रहेछन्, नकि नजिकैको अस्पतालमा | उनीहरु घरमै भएको भए त देउता लाग्यो भनेर कमलालाई पनि उतै लग्ने थिए, अस्पताल ल्याउन दिने थिएनन् | १० कक्षामा पढ्ने दिदी थिइन् र त अस्पताल ल्याइन् |

अब आउने पुस्ता गोठमा बस्न जानेछैन भन्नेमा ढुक्क हुन सकिएपनि अहिले कमलाको पुस्ता अनि कमलाका आमाको पुस्तालाई छाउपडीबाट कसरी मुक्त पार्ने- समस्या त्यहाँ छ | तर घोषणाहरुमा रमाउने बानी परेको सरकारले समस्या जति एनजीओ र आइएनजीओका थाप्लामा सुम्पेको छ र आफू कुम्भकर्णको पारामा मस्त निदाएको छ | छ महिनापछि बिउँझेछ भने पनि बिउँझेको बेला उसले गर्ने काम एउटै छ- अर्को एउटा गाविसलाई छाउपडी गोठमुक्त घोषणा | रुढीवाद र अन्धविश्वासको जगमा उभिएको पुरानो मानसिकताको यो समाजमा कमलाजस्ता किशोरीहरुलाई अर्कोपटकको छाउको बेला ‘कन्भर्सन डिसअर्डर’ हुनबाट कसरी जोगाउने, हामीसँग कुनै योजना छैन | 

Read More